تأثیرگذاری متون مکتوب در جوامع انسانی، متون مقدس‏اند. این متنها از بدو پیدایش مورد توجه اندیشمندان و عموم مردم بوده و از زمان‏های دور از زبان اصلی به زبان‏های دیگر برگردانده شده‏اند. اطلاع رسانی و چگونگی درج مشخصات برگردان‏های قرآن کریم در کتابنامه‏ها، موضوع این نوشتاراست.

تهیه کتابنامه برای ترجمه‏های متون مقدس، به صورت اثری مستقل، در آثار گذشتگان مورد توجه نبوده است. این موضوع در کتاب‏شناسی‏ها و در مقدمه خود ترجمه‏ها به صورت بحث جانبی، طرح شده است.
ابن ندیم در فن دوم از مقاله اول کتابش، در بحث از کتب شرایع، از ترجمه متون مقدس قبل از اسلام سخن گفته و از ترجمه صحف و تورات و انجیل و کتاب‏های پیامبران و شاگردان آنها از عبری و یونانی و صابیی به عربی یاد می‏کند که احمد بن عبداللّه بن سلام ترجمه نموده است.1 پس از آن ابن ندیم از انجیل عربی یاد می‏کند که یونس القس به وی خبر داده. وی نام مترجم عربی آن را یاد نکرده است. ندیم در ادامه بحث از کتب آسمانی به تفصیل به بحث از قرآن کریم پرداخته و کتاب‏های نگاشته شده درباره تفسیر قرآن، معانی قرآن، غریب قرآن، فرهنگ لغات قرآن، قرائات، اختلاف مصاحف، و دیگر علوم قرآن را ذکر کرده؛2 ولی از ترجمه قرآن به لغات دیگر و یا مترجمان سخن نگفته است. این می‏تواند بدان معنا باشد که تا زمان وی قرآن به زبان‏های دیگر ترجمه نشده و یا وی از آن اطلاع نداشته است.
در فهرست شیخ طوسی نیز ـ که در بیان آثار دانشمندان شیعی ترتیب داده ـ یادی از ترجمه قرآن به میان نیامده است. این بدان معنا نیست که تا آن زمان ترجمه‏ای از قرآن کریم به لغات دیگر صورت نگرفته است. در کشف الظنون نیز از ترجمه قرآن بحثی به میان نیامده است.
در کتاب‏شناسی‏های اخیر به ترجمه‏های قرآن توجه شده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در ذریعه بابی را درباره ترجمه قرآن گشوده و پس از آن سی ترجمه قرآن را به زبان‏های مختلف معرفی نموده است. آقا بزرگ در معرفی ترجمه‏ها به ذکر نام مترجم، زبانی که به آن ترجمه شده و چاپ آن اکتفا نموده و به محتوای ترجمه‏ها و ارزش و اعتبار علمی آنها نپرداخته است.3
استوری از مستشرقان کتاب‏شناس، در اثر خود ـ که به معرفی آثار پارسی اختصاص داده و در جلد اول آن به علوم قرآن پرداخته ـ ترجمه‏های پارسی قرآن را با تفاسیر در هم کرده و در ذیل عنوان «تر جمه‏ها و تفسیرهای قرآن» به معرفی ترجمه‏ها پرداخته است. معرفی‏های وی نیز کوتاه است.4

اطلاع رسانی در باره ترجمه‏های قرآن کریم در عصر جدید در قالب‏های مختلف صورت گرفته که پنج شیوه هر کدام نسبت به بقیه تفاوت دارد.

در چند دهه اخیر اطلاع‏رسانی درباره ترجمه قرآن رشد قابل توجهی داشته و مرکز ترجمه قرآن به زبان‏های خارجی از سوی سازمان اوقاف در قم به همین منظور تأسیس گردیده است. مجله «ترجمان وحی» از سوی این مرکز برای اطلاع‏رسانی در باره ترجمه قرآن به زبان‏های مختلف و نقد و بررسی آنها منتشر می‏شود.
نشریاتی نیز در چند دهه اخیر به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددی را در این زمینه منتشر نموده‏اند.
در دائرة المعارف‏ها نیز به ترجمه‏های قرآن کریم توجه شده است. در دائرة‏المعارف فارسی مصاحب در مدخل «قرآن» در عنوان‏های فرعی این مدخل عنوانی به نام «ترجمه‏ها» ایجاد نموده و در ذیل آن از ترجمه‏های فارسی، لاتینی، فرانسوی، ایتالیایی، انگلیسی، آلمانی، روسی، هلندی، اسپانیایی، سوئدی، دانمارکی و ترجمه عبری قرآن کریم بحث شده است.5
در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه قرآن» در سه محور: 1. مباحث نظری، نگارشِ آقای سید احمد هاشمی؛ 2. ترجمه به فارسی، نگارشِ آقای آذرتاش آذرنوش؛ 3. ترجمه به زبان‏های دیگر به قلم آقای محمد کاظم رحمتی، به تفصیل درباره ترجمه‏های قرآن بحث شده است.6
در الذریعه نیز به ترجمه‏های مختلف قرآن توجه شده است.7
دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی فصلی را به ترجمهءهای قرآن اختصاص داده است.
کتاب‏شناسی‏هایی که تاکنون درباره ترجمه قرآن به زبان‏های دیگر منتشر شده به تفکیک زبا ن در ذیل درج می‏شود. شایان ذکر است کتاب‏شناسی‏های ترجمه‏های فارسی در ادامه مقاله معرفی خواهد شد.

ـ نقد و بررسی ترجمه‏های آذری قرآن کریم. ترجمه آقای احمد کاویان پور، رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحی، سال اول، ش 2، اسفند 1376، ص75 ـ 86.
ـ نقد و بررسی ترجمه‏های آذری قرآن کریم. رسول اسماعیل زاده، ترجمه آقایان ضیاء بنیادف و واسیم محمد علی یئو، ترجمان وحی، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 48 ـ 55. (همراه با آمار ترجمه‏های ترکی آذری موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید).
ـ نگاهی به ترجمه‏های آذربایجانی قرآن کریم: رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحی، سال اول، ش 1، شهریور 1376، ص 60 ـ 73.
ـ مختصری در باره ترجمه قرآن کریم به زبان آذربایجانی: واسم محمد علی‏زاده، ادبستان، سال سوم، ش 31، تیر 1371، ص 34ـ42.

ـ ترجمه‏های قرآن کریم به زبان آلبانیایی: گازمند اشپوزا، ترجمان وحی، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 22 ـ 26.

ـ تفصیل ترجمه‏های قرآن کریم به زبان آلمانی (از مجله فکرون): محمد حسین ساکت وحید، دوره دوازدهم، ش 9، آذر 1353، ص 741 ـ 745.
ـ پژوهش‏های قرآنی در آلمان: زهرا کدخدا مزرجی، مسجد، سال اول، ش6، آذر 1371، ص 44ـ45.
ـ ترجمه قرآن به زبان آلمانی، چشم انداز، سال اول، ش 5، مرداد 1376، ص 42 ـ 44.

ـ شیوه‏های تفسیر قرآن کریم در هند و پاکستان: سید مرتضی حسین صدر الافاضل، ترجمه‏محمد هاشم، مشکوة، ش 11، تابستان 1365، 12 ـ 26. بخشی از مقاله درباره ترجمه‏های فارسی قرآن در هند و پاکستان است.

ـ ترجمه قرآن مجید به زبان ارمنی و دو نسخه خطی آن در موزه ارامنه جلفا، لئون میناسیان.

ـ ترجمه قرآن به زبان جهانی اسپرانتو: ناصر الدین صاحب الزمانی، نسل نو، سال سوم، ش1، ص 10 ـ 11.

ـ نگاهی گذرا به ترجمه‏های قرآن به زبان انگلیسی: آربری. آرتور جان، ترجمه و نگارش سید محمد دامادی، وقف، میراث جاویدان، سال ششم، ش 21، بهار 1377، ص20 ـ 32.
ـ سیری بر ترجمه‏های انگلیسی قرآن کریم: محمد رضایی، ادبستان، سال پنجم، ش 53، اردیبهشت 1373، ص 58.
ـ کتاب‏شناسی گزیده ترجمه‏های انگلیسی قرآن کریم: قداوئی. ا. ر، ترجمه علی حقی، مجله مترجم، سال سوم، ش 10، تابستان 1373، ص 205ـ212.
ـ نگاهی به ترجمه‏های انگلیسی قرآن: سالارمنافی اناری، فصلنامه ترجمه، سال دوم، ش 3 و 4، بهار و تابستان 1376، ص 35ـ43.
ـ معنی چند ترجمه فارسی: [صحیفه ] مبین، پیش شماره 1، تابستان 1373، ص 58 ـ 60. [معرفی هفت ترجمه انگلیسی قرآن ]

ـ ترجمه‏های قرآن مجید به زبان ایتالیایی: سید هادی خسرو شاهی، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال اول، ش2، زمستان 1370، ص 251ـ257.

ـ غبار زدایی از چهره ترجمه‏های ترکی استانبولی قرآن مجید: سید حسین رضوی، بینات، سال پنجم، ش 19، پاییز 1377، ص 123ـ137.
ـ بررسی ترجمه قرآن مجید به زبان ترکی استانبولی: گروه ترجمه ترکی استانبولی مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏های خارجی، ترجمان وحی، سال 2، ش4، اسفند 1377، ص 38ـ50.

ـ قرآن در چین: جین یی. جیو، ترجمه محسن جعفری مذهب، ترجمان وحی، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص27 ـ 37.

ـ تاریخ ترجمه قرآن به زبان روسی: و. بلایف، ترجمه محمد نایب پور، کیهان فرهنگی، سال دوازدهم، ش 122، مرداد و شهریور 1374، ص 78 ـ 81.
ـ گزارشی کوتاه درباره ترجمه‏های قرآن کریم به زبان روسی: احمد پاکتچی، ترجمان وحی، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 76 ـ 102.
ـ ترجمه قرآن به زبان روسی: والیریا پورخواء، مسجد، سال دوم، ش 8و9، خرداد، تیر، مرداد، شهریور 1372، ص86 ـ 87. (مصاحبه با خانم والیریا پورخواء مترجم قرآن به زبان روسی ).
ـ ترجمه قرآن کریم به زبان روسی از سابلوکوف تا پوروخووا: عمادالدین حاتم، ترجمان وحی، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 51 ـ 82.
ـ ترجمه قرآن کریم به زبان روسی: گفت‏وگو با پروفسور دکتر محمد نوری عثمان مترجم قرآن کریم، عثمان اف محمد نوری، جمهوری اسلامی، سال هجدهم، ش 5114، یکشنبه 7 بهمن 1375، ص 14.
ـ تحقیقی پیرامون ترجمه قرآن به زبان روسی: عبدالواحد ملکی، جمهوری اسلامی، سال هفدهم، ش 4815، دو شنبه 25 دی 1374، ص11.

ـ اولین ترجمه سوئدی قرآن کریم: آیات، سال اول، پیش شماره 2، دوشنبه 7 دی 1377، ص 3. [معرفی ترجمه قرآن محمد بسیر نستوم به زبان سوئدی ].

رهروان حقیقت (هفده گفتار)، جواد حدیدی، تهران مرکز نشر دانشگاهی، 1380، رقعی، گالینگور، 312ص. در ص 33ـ108 این کتاب از ترجمه‏های فرانسوی قرآن کریم گفت‏وگو شده است.

ـ نظری اجمالی بر ترجمه‏های لاتینی قرآن مجید: هارتموت بابزین، ترجمه علیرضا انوشیروانی، ترجمان وحی، سال چهارم، ش 7، شهریور 1379، ص 35 ـ 48.
ـ نخستین ترجمه‏های لاتینی قرآن و تأثیر آن بر ترجمه‏های قرآن به زبان‏های اروپایی: حسن معایرجی، ترجمه بنیاد بعثت، آینه پژوهش، سال سوم، بخش اول: ش 13و14، خرداد ـ شهریور 1371، ص 63ـ76، بخش دوم: ش 15، مهر ـ آبان، ص 30ـ38.

ـ کتاب‏شناسی جهانی ترجمه‏ها(TranslationmIndex)، ایندکس بانک اطلاعات کتاب‏شناسی بین‏المللی ترجمه‏ها از سال 1979 میلادی است. این مجموعه که نسخه هشتم آن توسط یونسکو و در قالب لوح فشرده عرضه شده، کتاب‏های ترجمه شده را در بیش از 100 کشور جهان فهرست نموده است. ویراستِ کنونی این نرم‏افزار، حاوی داده‏های کتاب‏شناسی بیش از 1200000 منبع ترجمه شده در میان چهارصد زبان مختلف دنیا از حدود 200000 پدید آورنده در زمینه‏های موضوعی مختلف است.8
ـ ترجمان وحی، فصلنامه تخصصی مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏های خارجی. در شماره‏های مختلف این مجله کتاب‏شناسی‏ها و معرفی و نقد ترجمه‏های قرآن کریم به زبان‏های مختلف منتشر شده است.
ـ 10 ترجمه جدید از قرآن به زبان‏های زنده دنیا، گلستان قرآن، ش 165، سال ششم، نیمه دوم آذر ماه 1382، ص24.
ـ تاریخ ترجمه قرآن در جهان، تألیف و ترجمه: دکتر جواد سلماسی زاده، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1369ش، وزیری، 168ص.
ـ کتاب‏شناسی جهانی ترجمه‏ها و تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت و پنج زبان
فراهم آورنده: عصمت بنیارق ـ خالد ارن، ترجمه و نگارش: محمد آصف فکرت، انتشارات بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی، 1373 ش، وزیری، 359ص. (معرفی این کتاب: محمد علی سلطانی، آینه پژوهش، سال پنجم، ش 29 ـ 30. بهمن و اسفند 1373، ص 122).
ـ ترجمه‏های موجود قرآن به زبان‏های گوناگون، ج. د. پیرسن، ترجمه هوشنگ اعلم، تحقیقات اسلامی، سال اول، ش 2 و سال دوم، ش 1، (1365ـ1366)، ص 1 ـ 11.
ـ فهرست مقالات فارسی ترجمه قرآن کریم، هادی حجت، ترجمان وحی، سال سوم، ش 5، شهریور 1378، ص 94 ـ 121.
ـ ترجمه قرآن به زبان‏های زنده دنیا، علی حجتی کرمانی، درس‏هایی از مکتب اسلام، سال چهاردهم، ش 7، مرداد 1352، ص 17 ـ 21.
ـ ترجمه قرآن به زبان‏های اروپایی، سید هادی خسرو شاهی، کیهان اندیشه، ش 28، بهمن و اسفند 1368، ص 210ـ220.
ـ مستشرقان و قرآن کریم، سید محمد دامادی، وقف، میراث جاویدان، سال سوم، ش 11و 12، پاییز و زمستان 1374، ص 42ـ48.
ـ ترجمه‏های قرآن، عباس زریاب خویی، بزم آورد، شصت مقاله در باره تاریخ فرهنگ و فلسفه، ج 1، انتشارات محمد علی علمی، 1368، ص 437 ـ 441. [بخشی از مقاله «قرآن»].
ـ چند نکته درباره ترجمه‏های اروپایی قرآن، محمد علی سجادیه، کیهان اندیشه، ش30، خرداد و تیر1369، ص 166 ـ 167. [درباره مقاله آقای خسرو شاهی در شماره 28 کیهان اندیشه راجع به ترجمه‏های اروپایی قرآن ].
ـ نگرشی به ترجمه قرآن در غرب، عبد الرحمن عقیقی بخشایشی، درس‏هایی از مکتب اسلام، سال سی و دوم ش 8، آبان 1371، ص 48 ـ 55.
ـ فهرستی از مطالعات اروپایی درباره ترجمه قرآن، مرتضی کریمی نیا، ترجمان وحی، سال دوم، ش4، اسفند 1377، ص 87ـ93.
ـ نگاهی گذرا به ترجمه‏های قرآن به زبان‏های شرقی و غربی، علی اکبر مهدی پور، نسل نو، سال چهارم، ش 4، شعبان 1398 هـ. ق، ص 11 ـ 14 و 26.
ـ آشنایی با کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن، محمد علی هاشم زاده، بینات، سال دوم، ش 5 بهار 1374، ص 160 ـ 167. [در صفحه 164 و 165 فهرست ترجمه‏های قرآن به زبان‏های مختلف موجود در کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن آمده است].
ـ آمار اجمالی قرآن‏های مترجم به زبان‏های خارجی موجود در مرکزترجمه قرآن کریم تا تاریخ 22/11/78، ترجمان وحی، سال سوم ش6، زمستان 1378، ص 98 ـ 100.
ـ اولین ترجمه قرآن به زبان اروپایی، اطلاعات، (ویژه نامه قرآن کریم)، شنبه 15 بهمن 1373، ص 2.
ـ طرح کتاب شناسی جهانی ترجمه‏های قرآن کریم در سه مرحله، ترجمان وحی، سال دوم، ش 3، شهریور 1377، ص 120 ـ 121.
ـ گزارش آماری ترجمه‏های قرآن کریم به 44 زبان زنده جهان، جمهوری اسلامی (ویژه‏نامه نمایشگاه قرآن کریم)، پنج شنبه 5 بهمن 1374، ص 8.
ـ گزارشی از مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏های خارجی، جوان، پیش شماره 6، ویژه‏نامه قرآن و معارف اسلامی، مهر 1377، ص 4.
ـ نمایش قرآن‏های خطی، نفیس و مترجم در تهران، جمهوری اسلامی، سال شانزدهم، ش 4562، پنج شنبه 4 اسفند 1373، ص 12. [ به همراه تاریخچه ترجمه قرآن به فارسی و به زبان‏های خارجی ].

کتاب آسمانی قرآن کریم در طول تاریخ همواره محور اندیشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان برای گشودن معضلات فکری و عقیدتی و رفع مشکلات فردی و اجتماعی به این کتاب مقدس مراجعه می‏کردند. از این طریق آثار فراوانی در علوم مربوط به قرآن خلق گردید و صدها کتاب در تفسیر، تجوید، ترجمه، رسم‏الخط، قرائات و دیگر علوم قرآنی نگاشته شد.
از جمله آثاری که در این زمینه پدید آمد، ترجمه قرآن کریم به زبان‏های غیر عربی است. اولین زبانی که قرآن کریم بدان ترجمه گردید، زبان فارسی بود. ایرانیان با عشق و علاقه وافری که به اسلام و قرآن داشتند، برای همگانی شدن فهم قرآن اقدام به ترجمه و تفسیر آن به زبان فارسی نمودند، که حاصل آن صدها تفسیر و ترجمه پارسی است که به دست ما رسیده است. این آثار علاوه بر جنبه مذهبی و دینی از لحاظ ادبی و زبان شناسی دارای اهمیت فوق العاده هستند و از این طریق می‏توان به بسیاری از واژه‏های دقیق پارسی و مرادف آنها در عربی دسترسی پیدا کرد.

طبق مصادر موجود اولین کسی که اقدام به ترجمه قرآن کریم به پارسی نمود، سلمان فارسی است. درباره ترجمه سلمان فارسی گفتار متفاوت است. اسفراینی در تفسیر تاج التراجم در این زمینه چنین می‏نویسد:
ناچار بُوَد که قرآن را ترجمه باشد به زبانی دیگر تا اهل لغت آن را بدانند و ترهیب ایشان بدان حاصل شود. و از بهر این معنی بود که سلمان فارسی از مصطفی ـ صلی اللّه علیه و سلم ـ دستوری خواست تا قرآن به پارسی به قوم خویش نویسد، وی را دستوری داد. چنین گفته‏اند که وی قرآن بنبشت و پارسی آن اندر زیر آن بنبشت آنگه به آخر آن بنبشت: هذا القرآن الذی انزل علی محمد؛ این است قرآن که فرو فرستیده آمده است بر محمد صلی اللّه علیه و سلم. 9
در برخی مصادر نیز عنوان شده که سلمان فقط سوره فاتحه را به پارسی ترجمه نموده است:
روی ان اهل الفارس کتبوا الی سلمان الفارسی ان یکتب لهم الفاتحه بالفارسیة فکتب لهم: « بسم اللّه الرحمن الرحیم، بنام یزدان بخشاینده».
فکانوا یقرووءن ذلک فی الصلاة حتی لانت ألسنتهم. و بعد ما کتب، عرضه علی النبی صلی اللّه علیه و سلم.10
جاحظ نیز در باره سخنوری موسی بن سیّار اسواری (م255ق) می‏نویسد:
در مجلس خود که مشهور بود می‏نشست تازیان در سمت راست و ایرانیان در چپ او می‏نشستند و او آیه‏ای از کتاب خدا می‏خواند و آن را به عربی برای تازیان تفسیر می‏کرد. سپس به ایرانیان روی می‏کرد و تفسیر آن را برای ایشان به فارسی می‏گفت و کسی در نمی‏یافت که به کدام زبان بهتر سخن می‏گوید.
و در جای دیگر می‏گوید:
موسی بن سیّار اسواری تفسیر قرآن می‏کرد به پارسی.11
در قرن‏های بعدی ترجمه‏های متعددی از قرآن کریم انجام گرفت که از میان آنها ترجمه تفسیر طبری، کشف الاسرار میبدی، ترجمه ابوالفتوح رازی، تفسیر گازر، مواهب علیه مشهور به تفسیر حسینی، ترجمة الخواص زواره‏ای، منهج الصادقین و خلاصه آن، بیشتر از دیگر ترجمه‏ها، مورد توجه قرار گرفته و در ترجمه‏های بعدی تاثیرگذار بودند.
در دائرة المعارف تشیع مدخلی با عنوان «ترجمه قرآن» ـ که نگارش آن را مرحوم آقای محمد حسین روحانی برعهده داشته ـ و در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه قرآن»12، درباره تطور ترجمه‏فارسی قرآن و مباحث نظری آن و ترجمه‏های معروف پارسی، سخن رفته است.

ترجمهءهای کهن پارسی قرآن کریم از جهات مختلف مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و شناسایی و انتشار آنها در سال‏های اخیر روند رو به رشد داشته است.
در دائرة المعارف‏ها نیز ترجمه‏های کهن فارسی مورد توجه قرار گرفته است.
علاوه بر انتشار متن چندین ترجمه کهن و مقالات متعدد در معرفی و نقد آنها، در فهارس نسخ خطی این ترجمه‏ها معرفی و علاوه بر آن چندین کتاب‏شناسی مستقل در این رابطه منتشر شده است.
در فهارس نسخ خطی ترجمه‏های قرآن کریم به چند سبک معرفی شده است. در برخی از آنها ترجمه قرآن‏ها فقط با عنوان «قرآن مترجم» یاد شده و هیچ خصوصیت دیگری ذکر نشده است. در برخی از فهارس نیز به ترجمه‏ها توجه نشده و ترجمه‏هایی که در لابه‏لای سطور در مصحف‏ها و کتاب‏های دعا تحریر شده، معرفی نگشته است. در تعدادی از فهارس نیز به مسئله ترجمه به صورت جدی توجه شده و.. .مشخصات ظاهری ترجمه‏ها ذکر و نمونه‏هایی از ترجمه نقل شده است.
در اینجا کتاب‏ها و فهارس نسخه‏های خطی که اختصاصاً درباره قرآن‏های مترجم تدوین شده، یا در آنها بخشی به معرفی نسخه‏های خطی ترجمه‏های قرآن کریم اختصاص یافته، معرفی می‏گردد.
کتابنامه بزرگ قرآن کریم: شیخ محمد حسن بکایی، مرکز نشر قبله، (تاکنون 16 جلد از آن منتشر شده است). در جلد چهارم این کتاب ترجمه‏های قرآن کریم به زبان‏های مختلف معرفی شده است.
فهرستگان نسخه‏های خطی فارسی قرآن کریم: در دست نبودن اطلاعات جامع در باره نسخه‏های موجود از ترجمه‏های قرآن کریم، پژوهش در این زمینه را با دشواری مواجه می‏ساخت. این کتاب گامی است در جهت هموار کردن راه پژوهش در این زمینه.
این طرح در سال 1376ق در مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏های خارجی، با هدف شناسایی نسخه‏های خطی موجود از ترجمه‏های فارسی قرآن کریم در کتابخانه‏های جهان آغاز گردید.
در اجرای این طرح کلیه فهارس نسخ خطی منتشر شده در ایران و دیگر کشورها مورد بررسی قرار گرفت و اطلاعات مربوط به نسخ خطی ترجمه‏های قرآن کریم استخراج شد.
این طرح در محدوده فهارس نسخ خطی منتشر شده (به صورت مستقل یا در ضمن نشریات) به اجرا در آمد و حدود 350 فهرست متعلق به بیش از پانصد کتابخانه مورد بررسی قرار گرفت که تعدادی از فهارس در موضوع مورد بحث اطلاعاتی را در بر نداشتند.
از فهارس مذکور، اطلاعات مربوط به نسخ خطی ترجمه‏های قرآن کریم استخراج گردید. در مرحله اول تعداد فیش‏ها به حدود 2000 فیش بالغ شد که پس از حذف فیش‏های مکرر و نسخه‏های متعدد یک‏ترجمه، عنوان‏های باقی مانده به 895 عنوان رسید.
فهرست نسخ خطی قرآن‏های مترجم کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی: محمد آصف فکرت، انتشارات کتابخانه آستان قدس رضوی، 1363ش، وزیری، 480ص. در این کتاب 326 نسخه خطی ترجمه قرآن کریم به فارسی و ترکی معرفی شده است.
ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری: یو. ا. برگل، مترجم یحیی آرین پور و سیروس ایزدی و کریم کشاورز، تحریر احمدمنزوی، تهران، موءسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362 ش، 2 جلد.
در جلد اول ص 253ـ97 تعدادی از ترجمه‏های فارسی قرآن کریم معرفی شده است.
بررسی و طبقه بندی نقدهای مربوط به ترجمه‏های قرآن کریم به زبان فارسی: پایان‏نامه کارشناسی ارشد، هادی حجت، استاد راهنما: دکتر آذرتاش آذرنوش، زمستان 1377ش، رحلی، 140ص.
تاریخ ترجمه از عربی به فارسی از آغاز تا عصر صفوی: بخش اول: ترجمه‏های قرآنی، آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات سروش، 1375ش، وزیری، 327ص.
دائرة المعارف قرآن کریم ـ گنجینه قرآن کریم: حسن سعید، تهران، کتابخانه چهل ستون، مسجد جامع تهران، جلد پنجم، 1408 هجری، وزیری، 183ص.
دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی: بهاء الدین خرمشاهی، تهران، انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، چاپ اول، 1377ش، دو جلد، وزیری، جلد اول 1172ص، جلد دوم 1216ص.
کتاب‏شناسی قرآن و علوم قرآنی: تألیف صدیقه سلطانی‏فر و مریم حکیم سیما، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، زمستان 1370، وزیری، 440ص. در موارد مختلف این کتاب ترجمه هایی از قرآن کریم معرفی شده است.
راهنمای گنجینه قرآن کریم (قرآن‏های خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی): احمد گلچین معانی، مشهد، انتشارات اداره کتابخانه آستان قدس، 1347ش، وزیری، 374ص.
فرهنگنامه قرآنی: گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهش‏های اسلامی با نظارت دکتر محمد جعفر یاحقی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372 ش، وزیری، 4 جلد.
فهرست قرآن‏های سلطنتی: بدری آتابای، تهران، کتابخانه سلطنتی، 1351 ش، وزیری، 493ص.
فهرست مشترک نسخه‏های خطی علوم قرآنی در ایران: احمد منزوی، تهران، پیام آزادی، 1378 ش، رقعی، 214ص.
فهرست مشترک نسخه‏های خطی علوم قرآنی در پاکستان: احمد منزوی، تهران، پیام آزادی، 1378 ش، رقعی، 266ص.
فهرست میکروفیلم‏ها و نسخ خطی موزه ملی ایران: محمّد ریاض، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374 ش، وزیری، 224 ص.
دراین فهرست 234 میکروفیلم و 34 نسخه خطی معرّفی شده است. در ضمن آنها حدود 150 نسخه خطی قرآن معرفی شده که تعدادی از آنها ترجمه دارد.
فهرست نسخ خطی قرآن مجید کتابخانه گنج بخش: محمد نذیر رانجها، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1372ش، وزیری، 405ص.
فهرست نسخه‏های خطی گنجینه قرآن: علی اکبر خان محمدی، تهران، موءسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1370ش، وزیری، 216ص.
نخستین مفسران پارسی نویس: تألیف موسی درودی، تهران، انتشارات نور فاطمه (س)، 1362، وزیری، 232ص. در این کتاب ترجمه‏های کهن فارسی معرفی و ارزیابی شده است.
هزار سال تفسیر پارسی: سید حسن سادات ناصری، منوچهر دانش پژوه، تهران، نشر البرز، 1369 ش. در این کتاب نیز ترجمه‏های کهن فارسی معرفی و ارزیابی شده است.

در پنجاه سال اخیر به ترجمه فارسی قرآن توجه جدی شده و ده‏ها ترجمه فارسی جدید از سوی محققان به عالم علم و تحقیق عرضه شده است. به تبع آن نقد و معرفی و ارزیابی این ترجمه رونق گرفته و نشریات به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددی را در این زمینه منتشر نموده‏اند. علاوه بر آن چند نشریه تخصصی در زمینه قرآن کریم و فصلنامه ترجمان وحی اختصاصاً در زمینه ترجمه قرآن منتشر می‏شود که در هریک آز آنها کتاب‏شناسی‏های متعددی در باره ترجمه‏های قرآن منتشر شده است.
در اینجا کتاب‏شناسی‏ها و مقالات منتشر شده در باره ترجمه‏های فارسی قرآن کریم ذکر می‏شود.
ـ سیری در ترجمه‏های فارسی قرآن: حسن پویا، سروش، سال هجدهم، ش 822، 6بهمن 1375، ص45 ـ 49.
ـ قرآن کریم بیش از هر زبانی به فارسی ترجمه شده است: مروری بر ترجمه‏های قرآن کریم، حسن پویا، ابرار، ش 2236، شنبه 6 مرداد 1375، ص 8. (سخنان حجت الاسلام پویا در میزگرد ترجمه قرآن کریم در فرهنگسرای اندیشه).
ـ میزگرد، پیرامون ترجمه قرآن: حسن پویا، سلام، سال ششم، ش 1505، پنج شنبه 1 شهریور 1375، ص9. (درباره تاریخچه ترجمه قرآن به فارسی و معرفی ترجمه‏های معاصر ).
ـ تاریخچه نقد ترجمه‏های فارسی قرآن کریم: هادی حجت، ترجمان وحی، سال سوم، ش 6، اسفند 1378، ص 49 ـ 61.
ـ نگرشی بر سیر ترجمه قرآن به زبان فارسی: محمد رضا انصاری، ترجمان وحی، سال اول، ش 1، شهریور 1376، ص 25 ـ 37. (به ضمیمه فهرست ترجمه‏های فارسی موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید) نیز: جمهوری اسلامی، سال نوزدهم، ش 5388. دوشنبه 15 دی 1376، ص 14.
ـ بررسی ترجمه‏های جدید قرآن: بهاء الدین خرمشاهی، همشهری (ویژه نامه قرآن کریم)، پنج شنبه 12 اسفند 1372، نیز با نام گفت‏وگو درباره ترجمه‏های قرآن مجید، قرآن پژوهی (هفتاد بحث و تحقیق قرآنی)، تهران مرکز نشر مشرق، 1372، ص 704ـ712.
ـ گفت‏وگو در باره ترجمه‏های جدید قرآن: بهاء الدین خرمشاهی، در خاطره شط، چ1، تهران، انتشارات جاویدان، زمستان 1376، ص 704ـ712.
ـ هزار و صد سال ترجمه مکتوب و مدون: گفت‏وگو با بهاء الدین خرمشاهی، همشهری، سال چهارم، ش 961، 13 اردیبهشت 1375، ص 9.
ـ گلگشتی در بوستان ترجمه‏های معاصر قرآن کریم: محمد دشتی، کتاب ماه (دین)، سال اول، ش 3، 29 دی 1376، ص 33ـ25.
ـ ترجمه‏های معاصر و امروزین قرآن کریم از الهی قمشه‏ای تا خرمشاهی: بی بی سادات رضی بهابادی، ندای صادق، سال سوم، ش 12، ص 19ـ28.
ـ ترجمه‏های قرآن مجید: علی رواقی، سروش، سال نوزدهم، ش 871، شنبه، 27 دی ماه 1376، ص 38ـ41.
ـ فهرست کتاب‏های قرآنی منتشر شده از 1995 تا سال 2000 (بخش اول ترجمه قرآن): گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید، ش 37، سه شنبه 5 آذر 1379، ص 43ـ44؛ ش38، پنج شنبه 17 آذر 1379، ص 33ـ35؛ ش 39، سه شنبه 19 آذر 1379، ص 42ـ44؛
ش 42، سه شنبه 23 آذر 1379، ص 38ـ39.
ـ قرآن کریم و ترجمه‏های آن: مجید صالحی، اطلاعات، ش 19296، پنج شنبه 15 فروردین 1370، ص 7.
ـ نقد ترجمه‏های معروف قرآن به زبان فارسی: سید عبد الوهاب طالقانی، کیهان اندیشه، ش28، بهمن و اسفند 1368، ص 221 ـ 229 [نقدی بر ترجمه‏های فارسی الهی قمشه‏ای و آیتی]
ـ درباره آخرین ترجمه‏های قرآن کریم: سید جلال مجتبوی، بینات، سال دوم، ش5، تابستان 1374، ص 119ـ134.
ـ چند ترجمه قرآن مجید به فارسی: علی اصغر محمد خانی، اطلاعات، ش 20413، سه شنبه 10 اسفند 1372، ص6.
ـ قرآن‏های تاشکند: سید علی موجانی، مجله سیاست خارجی، سال دهم، ش 1، بهار 1375، ص 339 ـ 349 . [ فهرست نسخ خطی قرآن‏های مترجم و غیر مترجم موجود در موءسسه خاورشناسی ابوریحان بیرونی آکادمی علوم جمهوری ازبکستان در تاشکند ].
ـ سیری در ترجمه‏های قرآن: مریم میر شمسی، همشهری، سال اول، ش 200، شنبه 13 شهریور 1372، ص 6.
ـ آشنایی با نسخ خطی قرآن‏های مترجم در گنجینه قرآن‏های کتابخانه آستان قدس رضوی، اطلاعات، ش 20043، پنج شنبه 6 آبان 1372، ص 11.
ـ آماری از ترجمه‏های کامل و چاپی قرآن به زبان فارسی: ویژه نامه مرکز ترجمه قرآن کریم به زبان‏های خارجی، به مناسبت چهارمین نمایشگاه قرآن کریم ـ تهران، بهمن 1375، ص 28 ـ 32 و 41.
ـ قرآن‏های مترجم در کتابخانه آستان قدس رضوی: خراسان، ش 12797، شنبه 17 مهر 1372، ص 5.
ـ کتاب‏شناسی ترجمه‏های قرآن به زبان فارسی: اطلاعات، ش 21248، پنج شنبه 18 دی 1376، ص 7. [کتاب‏شناسی هجده ترجمه قرآن به زبان فارسی ].
ـ گنجینه‏ای در دل تاریخ: مروری بر ترجمه‏های کهن فارسی از کلام اللّه مجید، گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید ش 23، دوشنبه 14 شهریور 1379، ص 13 ـ 22. [معرفی شانزده ترجمه کهن قرآن به فارسی ].